روشهاي تقويت اعتماد به نفس

يكي از عمده ترين دلايل «كمرويي» نيز نزد كودكان و نوجوانان، ضعف در اعتماد به نفس و احساس خود ارزشمندي است. پديده كمرويي كه امروزه به عنوان يك معلوليت اجتماعي مطرح است، رابطه مستقيمي با چگونگي نگرش فردت نسبت به خود واحساس خود ارزشمندي وي دارد. در درمان كمرويي هم براي كاهش اضطراب و افزايش مهارتهاي اجتماعي (مثل شمرده و رسا صحبت كردن، برقراری ارتباط بصري با مخاطبين و...)، بدون توجه اساسي به اصول و روشهاي تقويت اعتماد به نفس اقدام مؤثري انجام نمي پذيرد.
خودشناسي و پذيرش مسؤوليت اجتماعي از مهمترين هدفهاي تربيتي در هر جامعه اي است و برخورداري از حس «خود ارزشمندي» و «اعتماد به نفس» قوي به مثابه ی يك سرمايه ی ارزشمند حياتي، براي همه ی انسانها، بويژه كودكان و نوجواناني كه از مهارتهاي اجتماعي كمتري بهره مند هستند، از مؤثرترين عوامل پيشرفت و شكوفايي استعدادها و خلاقيتها به شمار مي آيد. به طور كلي فرآيندهاي شناختي، احساسات، انگيزه ها، برقراري روابط في مابين، شيوه زندگي، تصميم گيريها و انتخابهاي ما قوياً متأثر از چگونگي احساس خودارزشمندي و اعتماد به نفس است.
يك اراده قوي در گرو اعتماد به نفس قوي و استوار است.تسليم ناپذيری، مطمئن، مصمم و راسخ قدم بودن از صفات برجسته رهبران بزرگ تاريخ انسانهاست.*به عبارت ديگر تنها عوامل تعيين كننده ی رفتار، اعتماد به نفس و احساسي است كه ما نسبت به خودمان داريم. به قول «مازلو »(1954) ما براي سلامت رواني خود نياز به احساس اعتماد به نفس مثبت و قوي داريم. بنابراين براي برخورداري از اعتماد به نفس، انسان نياز دارد كه از احترام و شأن اجتماعي مطلوب و نگرش مثبت به خويشتن بهره مند باشد.
تحقيقات انجام شده در مدارس مختلف بويژه مدارس استثنايي نشان مي دهد كه بين پيشرفت تحصيلي و نگرش فرد نسبت به خودش رابطه ی مستقيمي وجود دارد. هر قدر فرد احساس و نگرشي مثبتي نسبت به خود داشته باشد، موفقيت بيشتري در امور تحصيلي از خود نشان مي دهد (فرانك 1976).
در اين ميان والدين، خواهران و برادران، معلمان و همسالان كودكاني كه به دلايلي نظير كمرويي، اضطراب، ناتواني در انجام تكاليف درسي و يا عقب ماندگي ذهني از اعتماد به نفس لازم برخوردار نيستند، نقش بسيار مهمي در ايجاد و تقويت حس «خودارزشمندي» و اعتماد به نفس آنها دارند. آنچه براي بهداشت رواني، پيشرفت تحصيلي و شغلي اين قبيل دانش آموزان ضروري مي باشد، اين است كه به آنها كمك نماييم تا حس خودپنداري واقعي و اعتماد به نفس قوي در آنان رشد يابد. به ديگر سخن بوجود آمدن و تقويت كارآيي و احساس ارزشمندي در شكوفايي شخصيت و توانمنديهاي كودكان و نوجوانان بسيار مهم است.

روشهاي تقويت اعتماد به نفس در كودكان و نوجوانان

عوامل متعددي مي تواند در پرورش و تقويت حس اعتماد به نفس در كودكان و نوجوانان، آنهايي كه دچار كمرويي و يا عدم تمركز هستند، با توجه به ويژگيهاي جسماني و قابليتهاي ذهني و توانمنديهاي عمومي آنها دخيل باشد. خانواده ها و مربيان مراكز آموزشي مي بايست، اطمينان حاصل كنند كه همه ی افرادي كه با ايشان محشور هستند در اتخاذ تصميمات و انجام فعاليتهاي مختلف از اعتماد به نفس كافي برخوردار مي باشند. بايد تلاش نمود تا احساس «كارا» بودن، مفيد واقع شدن و بالطبع «خود ارزشمندي» و قابل احترام بودن را در آنها تقويت كرد. بايد توجه داشت كه رفتارهايي از قبيل بي توجهي، تحقير، تهديد، و ايجاد موانع و محدوديتهاي بي جهت براي فعاليتهاي فردي كه از اعتماد به نفس كافي برخوردار نيست، از آفتهاي رشد اين ويژگي در او محسوب مي شوند. طبيعي است از نوجواني كه فاقد اعتماد به نفس كافي باشد، نمي توان پيشرفتهاي قابل ملاحظه اي را در امر تحصيل، فعاليتهاي شغلي و حرفه اي و مهارتهاي ارتباطي انتظار داشت. نوجواني كه احساس كارآيي، ارزشمندي و اعتماد به نفس نداشته باشد، چگونه مي تواند با انگيزه اي قوي و تصميم و اراده اي استوار كه اساس پيشرفت در هر كاري است در امر تحصيل و كسب مهارتهاي لازم موفق شود.
در اين جا به چند عامل بسيار مهم براي پرورش و تقويت حس اعتماد به نفس در كودكان و نوجوانان اشاره مي نماييم.
الف) همواره سعي نماييد كه در برخورد با كودكان و نوجوانان توانمنديهاي آنها را مدنظر قرار دهيد، نه ضعفها و ناتواناييها را:
لازم است پيوسته با ديد و بازخورد مثبت و سازنده به آنان نگريست. هرگونه احساس و نگرشي كه ما نسبت به كودكان و نوجوانان داريم، بدون شك در رفتار في مابين تأثير بسزايي خواهد داشت. اگر احساس و نگرش ما نسبت به كودك مملو از ضعف و درماندگي او باشد، منجر به رفتارهايي نظير بي رغبتي و بي توجهي نسبت به او، يا حمايت بيش از حد از وي خواهد شد، كه در هر دو صورت كودك نمي تواند از حس ارزشمندي و اعتماد به نفس لازم برخوردار باشد.
فرزند هبه الهي است و بايد با ديدۀ منت بر او نگريست، تقدير خالق در خلقت وجود انسان هميشه در احسن تقويم است،*به عبارت ديگر آنچه خداوند هبه مي كند در راستاي بهترين صورتهاست، اما تأثيرپذيري نطفه از اختلالات ژنتيكي و يا عوامل ديگر، امري است كه در بسياري از مواقع كنترل آن خارج از توان انسان مي باشد.
لذا با پذيرش قلبي هبه الهي** در وضعيت موجود، بايد نقاط قوت و توانمنديهاي كودك را مدنظر قرار داده، براي شكوفايي استعدادهاي بالقوه اش تلاش كرد. از جمله اين كه محيط خانه، مدرسه و محله كودك را به صورت صحنه هايي از نمايش به فعليت رسيدن مهارتها و استعدادهاي بالقوه او درآوريم.
وجود نگرش منفي نه تنها تأثير سوء و يا بازدارنده روي كودك خواهد گذاشت، بلكه صاحبان چنين انديشه ها و نگرش هايي خود را نيز در پس ديواره اي از برداشتهاي آزاردهنده و ويرانگر محبوس كرده، از خلاقيتها و ابتكار عمل، نشاط و سرزندگي و بالاتر از همه اميد، توكل و تحرك باز مي دارند.
ب) براي نوجوانان و جوانان تجارب خوشايندي از فعاليتهاي مستقل و آزاد فراهم نماييد؛
به آنها فرصت دهيد تا با فعاليتهاي مستقل، احساس مسؤوليت و مراقبت از خويشتن را بيابند. براي اين كار ايجاد انگيزه هاي لازم براي تحرك و فعاليتهاي داوطلبانه بسيار حائز اهميت است. غالباً نوجوانان با انگيزه هاي محيطي به فعاليت افتاده با رضامندي و احساس خوشايند دروني پيشرفت مي كنند. بديهي است فعاليتهاي مستقل و آزاد در زمينه ی انجام كارهاي روزانه از نظارت مستمر و بعضاً هدايت، ارشاد و تشويق خانواده بي نياز نخواهد بود. اما آنچه مهم است اين كه نظارت بزرگسالان، به معناي دخالت مداوم ايشان در فعاليتها و امور نوجوانان نيست. نبايد در همه كارهاي آنان دخالت كرده و به جاي اين كه ابتكار عمل به دست نوجوانان باشد، آنها را به عناصر منفعل و غيرفعال تبديل سازيم.
ج) تجارب موفقيت آميز كودكان و نوجوانان را افزايش دهيد:
يكي از مهمترين عوامل ايجاد و تقويت حس اعتماد به نفس در كودكان و نوجوانان، بويژه نوجوانان كمرو و يا ناموفق، فراواني موفقيتهاي آنها در انجام فعاليتهاي مختلف مي باشد. به عبارت ديگر لازم است برنامه هاي آموزشي و فعاليتهايي كه براي آنها پيش بيني مي شود به گونه اي تهيه و تنظيم گردد كه با سعي و تلاشي كه از خود نشان مي دهند موفق به انجام آنها بشوند.
جواني كه تجارب چنداني از موفقيت در خانه و مدرسه ندارد، هر قدر در انجام فعاليتهاي مختلف با موفقيت بيشتري مواجه گردد، حس كارآيي، ارزشمندي و بالطبع اعتماد به نفس در او تقويت مي شود. آنچه در اين ارتباط بسيار مهم و قابل توجه است اين كه تلاش افراد هدفمند و جهت دار باشد، يعني كسب هرگونه موفقيت مي بايست در سايه تلاش و تقلا انجام پذيرد، تا آنها احساس خوشايندي از دقت و تلاش داشته باشند. بديهي است كه اين انتظار كه همه فعاليتها و تلاشها بدون استثناء منجر به موفقيت گردد، همواره نمي تواند امري طبيعي و ايده آل باشد، بلكه توقع نامعقول آن است كه با توجه به شرايط ذهني و رواني افراد برنامه هاي آموزشي و تربيتي خاص نوجوانان و جوانان به گونه اي تنظيم گردد كه در غالب موارد آنها با تلاش مستمر خود به نتيجه مطلوب دست يابند.
بي ترديد در غير اين صورت، يعني وقوع شكستها و ناكاميهاي پياپي به دليل كمرويي و يا دشواري تكاليف ارائه شده و بالطبع دلسرديها و دلزدگيهاي مستمر، نوجوان حس كارايي و ارزشمندي خود را از دست داده، احساس بي كفايتي بر او مستولي مي گردد، اعتماد به نفس وي نيز به حداقل مي رسد.
اولياء و مربيان بايد به خاطر داشته باشند كه آنچه در رشد و پيشرفت اين قبيل افراد، مهم و حائز اهميت است. مسأله انگيزه و تلاش آنهاست و نه صرف نتايج حاصل از آن. افراد با هم فرق دارند و در انجام يك فعاليت مشخص و يكسان انگيزه و تلاشهاي متنوعي از خود نشان مي دهند. در اين رهگذر امكان دارد نوجوان تيزهوشي با حداقل تلاش بتواند به نتيجه مورد نظر دست يابد، در حالي كه ممكن است نوجواني كه با عقب ماندگي ذهني مواجه است با حداكثر تلاش قادر نشود به حداقل نتيجه مورد نظر نايل گردد. لذا صرف نگريستن به نتايج كار، يعني نمرات حاصله نمي تواند رويه اي منطقي و عادلانه باشد. به حكم عقل سليم، آنچه مهم است و بايد تشويق و تقويت بشود همان نفس تلاش مستمر و هدف دار بودن آن است .و بس.
همه افراد بويژه نوجوانان و جوانان كمرو در فعاليتها و تلاشهايشان به تشويق و ترغيب نياز دارند. موفقيتهاي ايشان در انجام مهارتهاي مختلف موجب تقويت انگيزه و رغبت آنها براي ادامه كار و تلاش بيشتر مي شود. به عبارت ديگر تجارب موفق، انگيزه، جرأت، تلاش، پشتكار و اعتماد به نفس آنها را تقويت مي كند.
د)قدرت تحمل كودكان و نوجوانان را براي مواجه شدن با ناكاميهاي احتمالي افزايش دهيد:
بدون ترديد، علي رغم همه تمهيدات و برنامه ريزي هاي مناسب، فردي كه داراي اعتماد به نفس ضعيف است و يا از توان ذهني مطلوب و مهارتهاي لازم اجتماعي برخوردار نيست، در زندگي خانوادگي، آموزشگاهي و اجتماعي به دلايل گوناگون در انجام فعاليتهاي متنوع بعضاً با تجارب ناخوشايندي از ناكاميها و شكستها مواجه خواهد شد. والدين و مربيان مي بايست از اين قبيل تجارب ظاهراً ناخوشايند براي او نيز نهايت حسن استفاده را بنمايند و با تشويق و ترغيب نوجوان به سعي و تلاش دوباره، مسأله ناكامي او را به سكوي پرش و جهشی تازه تبدیل کنند.گاه تجربه ی شکست و ناکامی در بعضی از افراد انگيزه ای قوي تر و غني تر براي كوشش و ادامه كار بوجود مي آورد. آنچه در اين مورد فوق العاده مهم است چگونگي نگرش و تلقي ما از تجربه شكست يا عدم موفقيت نوجوان در انجام كار است. اگر ما ياد بگيريم که نوجوان را به دلیل ناتوانی و ناکامی اش در انجام کاری، سرزنش، تحقیر و تنبیه نکنیم، آن وقت خواهیم توانست، چنین شرایط ظاهراً ناخوشایند را به بهترین تجربه ها و آموخته ها در زندگی او مبدل سازیم.
افراد می توانند از ناکامیها و سرخوردگیها، درس صبر و مقاومت، طرح ریزی اندیشه نو و تلاش تازه را بیاموزند. بالاتر از همه، تجارب ناشی از ناکامیها و سرخوردگیها به نوجوانان و جوانان می آموزد که دیدی واقع بینانه نسبت به تواناییهای خود، فعالیتها و امور مختلف زندگی داشته باشند. بالطبع برخورداری ایشان از نگرشی واقع بینانه نسبت به توانمندی خود و مسائل و مشکلاتی که با آن مواجه می شوند، موجب تقویت کارآیی و ارزشمندی شخصی و اعتماد به نفس خواهد شد.
ه) رفتار مصمم و مطمئن و در عین حال مطلوب کودکان و نوجوانان را تقویت نمایید:
ترغیب و تقویت رفتار کلامی و غیر کلامی مطمئن کودک یا نوجوانی که دچار کمرویی و یا ضعف شخصیت است، اعتماد به نفس او را بیشتر خواهد کرد. نظریات محکم و قاطع او را درباره ی مسائل مختلف باید محترم شمرد (البته به نحوی که موجب رنجش و آزردگی خاطر دیگران نشود) و نیز جرأت او را در بیان صریح افکار و آرای خود در شرایط و موقعیتهای مختلف تقویت کرد. وجود چنین رفتارها و مهارتهایی در نوجوان و جوان برای استحکام شخصیت و امنیت خاطر او بخصوص در هنگام مواجهه با افرادی که فاقد حسن نیت کافی هستند، فوق العاده ارزشمند است.
رفتار مطمئن، مصمم و مستدل فرد می تواند در زمینه های متنوعی قابل مشاهده باشد. این گونه رفتارهای مصمم و مطمئن، استدلالی و مسؤولانه، حس ارزشمندی و اعتماد به نفس شخص را تقویت می کند. بدیهی است همان گونه که ذکر شد، باید توجه داشت که این رفتارها پرخاشگرانه و یا از روی لجاجت نبوده، موجب بی احترامی به دیگران و یا رنجش خاطر آنها نشود.
و) کودکان و نوجوانان را در کنترل احساسات و عواطف خود یاری کنید:
کودکان و نوجوانان کمرو گاه با شرایط و فعالیتهایی مواجه می گردند که بشدت آنها را متأثر می سازد. در چنین مواقعی کنترل عواطف و خویشتن داری برای مقابله با مسأله ای که با آن روبرو هستند بسیار مهم است.
بدیهی است در این شرایط نظارت و راهنمایی بزرگسالان کاملاً ضروری خواهد بود.
ز) کودکان و نوجوانان کمرو و فاقد اعتماد به نفس، به تقویت مهارتهای اجتماعی خود فوق العاده نیاز دارند:
توان برقراری و حفظ ارتباط مثبت با دیگران موجب افزایش احساس ارزشمندی اجتماعی و بالطبع اعتماد به نفس کودکان و نوجوانان می شود. والدین و بخصوص مربیان مدارس باید کوشش کنند که کودکان و نوجوانان کمرو و ضعیف با تعداد قابل توجهی از همسالان و همکلاسیهای خود مأنوس شده، رابطه ی دوستانه و متقابل برقرار نمایند. برقراری و حفظ چنین ارتباط دوستانه ای، برای رشد و شکوفایی شخصیت و نشاط و سرزندگی این نوجوانان امری کاملاً ضروری است. اهمیت کسب این نوع مهارتهای اجتماعی نه تنها کمتر از کسب مهارتهای تحصیلی نیست، بلکه نوجوان برای حفظ این ارتباطات دوستانه، انگیزه ی بیشتری برای سخن گفتن، تلفن زدن و یا نوشتن نامه های ساده، در مواقعی که برای مدتی دوستان خود را نمی بیند، پیدا می کند.
در این جا نیز والدین و مربیان ضمن تشویق و ترغیب کودک و نوجوان کمرو و فاقد اعتماد به نفس لازم برای برقراری روابط دوستانه با دیگر همسالان خود، در مواقع و شرایط مقتضی، ارزش دوست، ویژگیهای یک دوست خوب و معیارهای دوست یابی را به زبان ساده برای وی بیان خواهند داشت.
ح) کودکان و نوجوانان نیاز دارند که با الگوهای رفتاری مطلوب آشنا شوند:
همه ی ما به الگوهای رفتاری نیاز داریم . از نظر تعلیم و تربیت، مدلها و الگوهای رفتاری از نقش و اهمیت بسزایی برخوردار هستند. وجود الگوهای رفتاری در انسان، انگیزه ی رشد، حرکت و تعالی وجود ایجاد کرده، موجب شکوفا شدن ابعاد مختلف شخصیت می شود. به طور کلی انسان در هر موقعیت و درجه ای از رشد که باشد باز هم نیازمند به الگوها و اسوه های رفتاری است.علاوه بر معصومین (ع)، پیامبر بزرگوار(ص) و ائمه اطهار علیهم السلام و فاطمه زهرا(س) که کاملترین اسوه ها و الگوهای رفتاری برای همه انسانها، در همه عصرهاو نسلها می باشند، تمامی انسانهای رشد یافته نیز در ابعاد گوناگون و متناسب با کمال وجودی خود، برای سایرین الگو و نمونه هستند.
به هر جهت، وجود افراد موفق و متنفذ در زندگی انسانها، بالاخص کودکان و نوجوانان برای رشد و تعالی شخصیت آنها بسیار مهم است، بخصوص زمانی که آنها با چنین الگوهایی ارتباط متقابل داشته باشند. بدون شک نقش برخی از الگوهای رفتاری خاص در حیات و سرزندگی و تلاش انسان فوق العاده محسوس است. وجود الگوهای رفتاری، امید، تلاش و اعتماد به نفس انسان را بیشتر می کند. اگر افرادی که فاقد اعتماد به نفس هستند و بیش از همه به الگوی رفتاری نیاز دارند با بعضی از همسالان خود و یا اشخاصی که از توفیقات اجتماعی بیشتری برخوردارند، آشنا و مأنوس شوند، تصویر روشنی از آینده و مشی زندگی امیدوار کننده خود می توانند داشته باشند. این تصویر عینی و ذهنی می تواند به کوشش و تلاشهای آنها جهت و سرعت مطلوب بخشیده، بر حس ارزشمندی، کارایی و اعتماد به نفسشان بیفزاید، بنابراین، ترغیب و تشویق نوجوان، مأنوس کردن او با الگوهای رفتاری موفق، تقویت مهارتهای اجتماعی وی و اجتناب از هر گونه رفتار تنبیهی و تحقیرآمیز، موجب می شود که او با انگیزه بیشتر و اعتما به نفس قویتر به تلاشهای قویتر به تلاشهای هدفمند خود ادامه دهد.

پی نوشت:

* . بدون شك اين افتخار بزرگ نصيب همه زنده دلاني شد كه از دور و نزديك نظاره گر حيات پر بركت رهبر راحل انقلاب اسلامي حضرت امام خميني رضوان الله تعالي عليه بودند تا معنا و مفهوم واقعي اعتماد به نفس را در چهره مصمم و اراده خلل ناپذير آن اسوه نيكو و بنيانگذار جمهوري اسلامي ايران مشاهده نموده، از آن درسهاي فراموش نشدني بگيرند.
. Mazlow
. Frank
* . لقد خلقنا الانسان في احسن تقويم. «سوره تين آيه4».
** . لله ملك السموات والارض يخلق ما يشاء يهب لمن يشاء اناثا و یهب لمن یشاء الذكور او يزوجهم ذكراناً و اناثاً و يجعل من يشاء عقيماً انه عليمٌ قديرٌ (سوره شورا آيه50) همه ملك هستي، زمين و آسمانها از آن خداست. خداوند آنچه را اراده می كند مي آفريند، به هر كس بخواهد دختر يا پسر هبه مي كند، و يا هم دختر و هم پسر مي دهد و هر كس را هم بخواهد عقيم مي گذارد، خداوند همانا عليم و قادر است.